લોથલ : ગુજરાતમાં આવેલી હડપ્પીયન સંસ્કૃતિની વસાહત | Lothal: A settlement of Harappan civilization in Gujarat

Lothal Harappan Civilization | Lothal Indus Valley Civilization | Gujarat & Indus Valley Civilization | Harappan Civilization in Gujarat | Indus Valley Civilization in Gujarat | Importance of Lothal | Lothal | Indus Valley Civilization |

લોથલ

• લોથલ એ 'લોથ' શબ્દ પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય છે - 'લાશ'.
• લોથલ એ અમદાવાદની દક્ષિણ- પશ્ચિમે લગભગ 85 કિમી દૂર આવેલું છે.
• શ્રીમાન એસ. આર. રાવ દ્વારા સૌપ્રથમ ઇ.સ. 1954ના નવેમ્બર મહિનામાં શોધવામાં આવેલું.
• લોથલ હાલમાં સમુદ્રથી 18 કિમી દૂર છે, પરંતુ પ્રાચીન ઐતિહાસિક કાળમાં એ માત્ર 5 કિમી દૂર આવેલું હતું.
• તેનો સમય ઇ.સ. પુર્વે 2450 થી 1900 સુધીનો મનાય છે.
• પ્રથમ ગ્રામીણ વસાહત ઇ.સ. પુર્વે 2350માં પૂરના કારણે નાશ પામી એવું મનાય છે.
• ત્યારબાદ લોથલ નગરનું બીજા તબક્કામાં ઔધોગિક નગરી તરીકે અને બંદર તરીકે પદ્ધતિસરનું આયોજન કરાયું.

નગરરચના

• અહીં મળી આવેલા અવશેષો અને સાધનસામગ્રીના અભ્યાસ પરથી કહી શકાય કે, નગરરચના ઉત્કૃષ્ટ હતી.
• મકાનો કાચી માટીના અને પાકી ઈંટના એમ બંને પ્રકારના મળી આવ્યા.
• વિશાળ મકાનો, મકાનોમાં સ્નાનાગૃહ - તેમાંથી પાણી જવાની મોરીઓ, રસ્તા પર ગટરો, કારખાના, વખારો, બજારો, રસ્તાઓ વગેરે વ્યવસ્થિત રીતે બંધાયેલા હતા.
• નગર બે ભાગમાં વહેંચાયેલું હતું.
• શાસનના અધિષ્ઠાનને બાકીના નગરથી જુદું પાડવામાં આવ્યું હતું.
• અહીં અધિષ્ઠાન - દુર્ગ વિભાગમાં પશ્ચિમમાં ઊંચી પીઠિકા પર 126 x 30 મીટર આકારનું એક વિશાળ ભવન મળી આવ્યું હતું.
• લોથલ એક બંદર નગર હોવાના કારણે વહાણને લાંગરવા માટે કૃત્રિમ ધક્કો તેમજ વિશાળ જહાજોનું ડોક-યાર્ડ પણ મળી આવે છે.
• આ ડોક-યાર્ડની લંબાઈ અને પહોળાઈ 214 x 36 મીટર છે અને તે 12 મીટર પહોળું પ્રવેશદ્વાર ધરાવે છે.
• આ વિશ્વનું સૌથી પ્રાચીન ડોક-યાર્ડ છે.

લોકોનું જીવન અને સંસ્કૃતિ

• અહીંના લોકો કસબી કલાકારો હતા.
• લોથલમાંથી મળી આવેલા વાસણો એ માટી, પથ્થર અને કાંસાના બનેલા હતા અને તેના ઉપર સુંદર નકશીકામ કરેલું જોવા મળે છે.
• ક્યાંક માનવ-આકૃતિઓ તો ક્યાંક પશુ અને મનુષ્યની મિશ્ર આકૃતિઓ જોવા મળે છે.
• અહીંના લોકો આભુષણોના શોખીન હતા, સોનીઓ ઘરેણાં બનાવવા ગોળ ભઠ્ઠીનો ઉપયોગ કરતા હતા.
• લોથલના કારીગરો માપન માટે હાથદાંતની પટ્ટીઓ વાપરતા હતા.
• શતરંજને મળતી આવે તેવી રમત પણ મળી આવી છે.

સ્મશાન

• લોથલનું સ્મશાન નગરની વાયવ્ય દિશામાં આવેલું છે.
• ઉત્ખનન દ્વારા 21 માનવ હાડપિંજર પ્રાપ્ત થયા છે, તથા એક સ્થળેથી જોડિયા હાડપિંજરો પણ મળ્યા છે.
• દફન ક્રિયામાં શબનું માથું ઉત્તર દિશામાં રહે તેવી રીતે રાખવામાં આવ્યું છે.
• શબની સાથે કાનની કડી, બંગડી જેવી ચીજો પણ દફનાવવામાં આવતી હતી.
• એક શબમાં ખોપડીમાં છેદન કરેલું જોવા મળે છે, જે શસ્ત્રક્રિયાનું સૂચક છે.
•  અહીં મળેલી મુદ્રાઓ અને મૃતપાત્રો પરના લખાણો સિંધુ લિપિનું વિસ્તૃત સ્વરૂપ જણાવે છે.
• અહીં મળેલા 95 ચિન્હોમાંથી મૂળ ચિન્હો 28 જ છે, જે હજુ સુધી ઉકેલાયા નથી.

નગરની પડતી

• દેશ-વિદેશમાં વેપાર સાથે સંકળાયેલા લોથલ નગરની પડતી ઇ.સ. પૂર્વે 1900ના અરસા બાદ થઈ એવું માનવામાં આવે છે.
• આગળ જતા ઇ.સ. પૂર્વે 1600માં આ વસાહતનો સદંતર લોપ થયો છે.