હડપ્પીય/સિંધુખીણની સભ્યતા અને ગુજરાત | Harappan/Indus Valley Civilization and Gujarat

Harappan Civilization | Indus Valley Civilization | Gujarat & Indus Valley Civilization | Harappan Civilization in Gujarat | Indus Valley Civilization in Gujarat | Importance of Indus Valley Civilization |

હડપ્પીય સભ્યતા

• ઇ.સ. 1856માં કરાચી અને લાહોર વચ્ચે રેલવે નાખતી વખતે ખોદકામ દરમિયાન સૌપ્રથમ જનરલ કર્નિગહામે હડપ્પાની શોધ કરી હતી.
• ઇ.સ. 1920માં પુરાતત્ત્વ શાખાના વડા સર જોન માર્શલ હતા, ત્યારે રખાલદાસ બેનરજીના પ્રસ્તાવ પર ખોદકામ શરૂ કરવામાં આવ્યું. 
• આ સભ્યતા 12,99,600 ચો.કિમી.માં ત્રિકોણાકારે ફેલાયેલી છે.
• આ સભ્યતાનો પ્રથમ અવશેષ 'ઈંટ' મળી આવેલ છે.
• આ સભ્યતાના નિર્માતાઓ 'દ્રવિડો' ને માનવામાં આવે છે.
• આ સભ્યતાના છેડાના સ્થળો 
• સૌથી ઉત્તરનું  》માંડા (જમ્મુકાશ્મીર)
• સૌથી દક્ષિણનું 》દાયમાબાદ (મહારાષ્ટ્ર)
• સૌથી પૂર્વનું 》આલમગીરપુર (ઉત્તરપ્રદેશ)
• સૌથી પશ્ચિમનું 》સુક્તાગેંડોર (બલુચિસ્તાન)

વિશેષતાઓ

   નગર આયોજન 

• સામાન્ય રીતે બે સ્તરના નગરો મળી આવ્યા છે, જે પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ ફેલાયેલા હતા.
• નગરના રસ્તા લાંબા, પહોળા અને એકબીજાને કાટખૂણે કાપતાં હતા.
• નગર આયોજનનું મહત્વનું લક્ષણ તેમની ગટરવ્યવસ્થા હતી.

   સમાજ વ્યવસ્થા

• આ સભ્યતામાં સમાજ 'માતૃપ્રધાન' હતો.
• સમાજ ચાર વર્ગમાં વિભાજિત હતો.
• વિદ્વાનો 
• યોદ્ધાઓ 
• વ્યવસાયીઓ 
• શ્રમજીવીઓ

   ભોજન વ્યવસ્થા

• આ સભ્યતાના લોકો શાકાહારી તેમજ માંસાહારી હતા.
• શાકાહારમાં ઘઉં તથા જવનો ઉપયોગ કરતા હતા.
• માંસાહારમાં માછલીનો ઉપયોગ કરતા હતા.

   વસ્ત્ર-આભુષણ

• તે ઊન અને સુતરાઉ કાપડના વસ્ત્ર પહેરતા હતા, જે સિવ્યા વગરના રહેતા હતા.
• સ્ત્રી અને પુરુષો બંને સોનું, ચાંદી, રૂપું, તાંબુ, કાંસુ, હાથીદાંત અને શંખના આભુષણો પહેરતા હતા.
•  સ્ત્રીઓ સૂરમો, પાઉડર, કાજળ, લિપસ્ટિક અને સિંદૂરનો ઉપયોગ કરતી હતી.

   મનોરંજન

• શિકાર એ મનોરંજનનું મુખ્ય સાધન હતું.
• પાસાંની રમત એ તેમની મુખ્ય રમત હતી.
• તેમના અસ્ત્ર-શસ્ત્ર તાંબુ, કાંસુ અને પથ્થરના બનેલા હતા.
• તેઓ લોખંડથી અજાણ હતા.

   અંત્યેષ્ઠિ વિધિ

• અંત્યેષ્ઠિ વિધિ ત્રણ પ્રકારે હતી.
• પૂર્ણ સમાધિ
• આંશિક સમાધિ
• અગ્નિસંસ્કાર

   અર્થ વ્યવસ્થા

• આ સભ્યતાનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી હતો.
• તેઓ મુખ્યત્વે ઘઉં અને જવની ખેતી કરતા હતા.
• તેઓ ખેતી કરવા હળ અને બળદનો ઉપયોગ કરતા હતા.
• કપાસની ખેતીનો શ્રેય સિંધુ સભ્યતાને ફાળે જાય છે.
• તેઓ ગાય, ભેંસ, ઊંટ, હાથી, ઘેંટા, બકરા, બળદ વગેરે પાળતા હતા.
• આ સભ્યતામાં વેપાર સ્થળમાર્ગે અને જળમાર્ગે, રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે થતો હતો.
• વેપાર 'વસ્તુ વિનિમય પ્રથા' થી થતો હતો.
• વાહનવ્યવહારમાં બળદગાડી અને એકાગાડીનો ઉપયોગ કરતા હતા. 

   ધાર્મિક વ્યવસ્થા

• આ સભ્યતાના લોકો માતૃદેવી અને પશુપતિનાથ શિવની પૂજા કરતા હતા.
• તેઓ પીપળના વૃક્ષને પવિત્ર માનતા હતા.
• તેઓ પવિત્ર પશુ તરિકે 'એકશૃંગી બળદ' અને 'ખૂંધવાળો બળદ' ની પૂજા કરતા હતા.

   રાજ્ય વ્યવસ્થા

• તોલમાપના સાધનો, ઇંટો તથા નગર આયોજનના આધારે એવું માનવામાં આવે છે કે, આ ક્ષેત્રમાં ખૂબ સારી રાજ્ય વ્યવસ્થા હતી.
• આ સભ્યતાના શાસકો ઉત્તમ / શ્રેષ્ઠ શાસકો હતા.

   શિલ્પકળા

• સિંધુ સભ્યતાના ઉત્ખનન દરમિયાન વિવિધ મૂર્તિઓ તથા 2000 જેટલી મહોર મળી આવેલ છે.
• મહોર બનાવવા માટે 'સેલખડી પથ્થર' નો ઉપયોગ થતો હતો.
• તેઓ કાર્મિલિયન, જેસ્પર, સ્ફટિક, ક્વાર્ટઝ, સેલખડી જેવા પથ્થર, સોનું, ચાંદી, તાંબુ, રૂપું, કાંસુ જેવી ધાતુનો ઉપયોગ મણકાં બનાવવા કરતા હતા.

   લિપિ

• ઇ.સ. 1923માં આ સભ્યતાની સંપુર્ણ લિપિ પ્રકાશમાં આવી.
• આ લિપિ 'ચિત્રલિપિ' છે, જે જમણેથી ડાબે સર્પાકારે લખવામાં આવતી હતી. તેમાં લગભગ 400 જેટલા ચિન્હો છે.
• પ્રસિદ્ધ ભાષાશાસ્ત્રી મહાદેવને આ લિપિ વાંચવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો.

ગુજરાતના મહત્વના પુરાતત્ત્વીય સ્થળો

પુરાતત્ત્વીય સ્થળ	જિલ્લો	વર્ષ	શોધક
રંગપુર	સુરેન્દ્રનગર	1931	માધોસ્વરૂપ વત્સ
લોથલ	અમદાવાદ	1954	એસ. આર. રાવ
પ્રભાસ-પાટણ	ગીર સોમનાથ	1955-56	ડેક્કન કોલેજ, બોમ્બે
આમરા-લાખાબાવળ	જામનગર	1955-56	એમ. એસ. યુનિવર્સિટી
દેશલપર	કચ્છ	1963-64	આર્કિયોલોજીકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા
સુરકોટડા	કચ્છ	1964	જે. પી. જોશી
ધોળાવીરા	કચ્છ	1967-68	જે. પી. જોશી
રોજડી (શ્રીનાથગઢ)	રાજકોટ	1985	આર્કિયોલોજીકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા
શિકારપુર	કચ્છ	1987-88	ગુજરાત સ્ટેટ આર્કિયોલોજી
કુંતાસી	મોરબી	1988	પી. પી. પંડ્યા

ગુજરાતના અન્ય પુરાતત્ત્વીય સ્થળો
માલવણ	તેલોદ	હાથબ	આટકોટ	ગોરમટીની ખાણ
લાંઘણજ	દ્વારકા	ઓરીયો ટીંબો	દડ પિઠડિયા	સકતારી ટીંબો
મહેગામ	ભાગા તળાવ	સેજકપૂર	પબુમઠ	દેવની મોરી
વડનગર	ગોરજ	ઘુમલી	મોટી ધારાઈ	સહસ્ત્રલિંગ તળાવ
સૂર્યમંદિર	વલ્લભી	દાંતવા	ઉમટા	પીઠડ