તિરુમાલા વેંકટેશ્વર મંદિર | તિરુપતિ બાલાજી મંદિર | કલિયુગ વૈકુંઠ

તિરુમાલાનું વેંકટેશ્વર મંદિર અથવા શ્રી વેંકટેશ્વર સ્વામી મંદિર એ ભારતના આંધ્ર પ્રદેશના તિરુપતિ જિલ્લાના તિરુપતિ અર્બન મંડલના તિરુમાલાની પહાડીઓમાં સ્થિત એક હિન્દુ મંદિર છે. આ મંદિર વિષ્ણુના એક સ્વરૂપ વેંકટેશ્વરને સમર્પિત છે, જે માનવજાતને કલિયુગની મુશ્કેલીઓ અને મુશ્કેલીઓથી બચાવવા માટે પૃથ્વી પર પ્રગટ થયા હોવાનું માનવામાં આવે છે. તેથી આ સ્થળને કલિયુગ વૈકુંઠ નામથી પણ ઓળખવામાં આવે છે અને અહીંના દેવતાને કલિયુગ પ્રથયક્ષ દૈવમ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. 

આ મંદિરને તિરુમાલા મંદિર, તિરુપતિ મંદિર અને તિરુપતિ બાલાજી મંદિર જેવા અન્ય નામોથી પણ ઓળખવામાં આવે છે. વેંકટેશ્વરને બાલાજી, ગોવિંદ અને શ્રીનિવાસ જેવા અન્ય નામોથી પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ મંદિર તિરુમાલા તિરુપતિ દેવસ્થાનમ (TTD) દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે, જે આંધ્ર પ્રદેશ સરકારના નિયંત્રણ હેઠળ છે.  ટીટીડીના વડાની નિમણૂક આંધ્રપ્રદેશ સરકાર દ્વારા કરવામાં આવે છે.

તિરુમાલા ટેકરીઓ શેષાચલમ ટેકરીઓ શ્રેણીનો ભાગ છે. ટેકરીઓ સમુદ્ર સપાટીથી ૨,૭૯૯ ફૂટ ઊંચા છે અને તેમાં સાત શિખરો છે, જે આદિશેષના સાત શિખરોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. આ મંદિર સાતમા શિખર - વેંકટદ્રી પર આવેલું છે, જે શ્રી સ્વામી પુષ્કરિણીના દક્ષિણ કિનારે એક પવિત્ર જળકુંડ છે. તેથી આ મંદિરને "સાત ટેકરીઓનું મંદિર" પણ કહેવામાં આવે છે. તિરુમાલા શહેર લગભગ ૧૦.૩૩ ચોરસ માઇલ ના ક્ષેત્રફળને આવરે છે.

વેંકટેશ્વરનું મંદિર થોંડમન રાજા દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું અને ચોલ, પાંડ્યો અને વિજયનગર દ્વારા સમયાંતરે તેનું પુનર્નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. મંદિર દક્ષિણ ભારતીય સ્થાપત્યમાં બનાવવામાં આવ્યું છે અને ૩૦૦ સીઈથી શરૂ થતા સમયગાળા દરમિયાન તેનું નિર્માણ થયું હોવાનું માનવામાં આવે છે. ગર્ભગ્રહ ને આનંદ નિલયમ કહેવામાં આવે છે. ગર્ભ ગૃહમાં પ્રમુખ દેવતા, વેંકટેશ્વર, ઉભા મુદ્રામાં છે અને પૂર્વ તરફ મુખ કરીને સ્થિત છે.  આ મંદિર વૈખાનાસ આગમ પૂજા પરંપરાનું પાલન કરે છે. 

આ મંદિર આઠ વિષ્ણુ સ્વયંભૂ ક્ષેત્રોમાંનું એક છે અને 75મા દિવ્ય દેશમ તરીકે સૂચિબદ્ધ છે, જે નાળયિર દિવ્ય પ્રબંધમમાં ઉલ્લેખિત 108 મંદિરોમાંનું એક છે. મંદિર પરિસરમાં યાત્રાળુઓની ભીડનું સંચાલન કરવા માટે બે આધુનિક કતાર સંકુલ ઇમારતો છે, યાત્રાળુઓને મફત ભોજન માટે તારિગોંડા વેંગમમ્બા અન્નપ્રસાદમ સંકુલ, વાળ કાપવાની ઇમારતો અને અનેક યાત્રાળુઓ માટે રહેવાની જગ્યાઓ. 

દાન અને સંપત્તિની દ્રષ્ટિએ આ મંદિર વિશ્વના સૌથી ધનિકોમાંનું એક છે. તિરુમાલામાં દેવતાના પ્રગટ થવા સાથે સંકળાયેલી અનેક દંતકથાઓ છે. એક દંતકથા અનુસાર, મંદિરમાં વેંકટેશ્વરની મૂર્તિ છે, જે વર્તમાન કલિયુગના સમગ્ર સમયગાળા માટે ત્યાં રહેશે.

૨૦૨૩ સુધીમાં, તે વિશ્વના સૌથી ધનિક મંદિરોમાંનું એક છે જેની કુલ સંપત્તિ ₹૩ લાખ કરોડ થી વધુ છે. આમાં ભક્તો દ્વારા મંદિરને પ્રસાદ તરીકે આપવામાં આવેલી જમીન, ઇમારતો, રોકડ અને બેંકોમાં સોનાની થાપણોનો સમાવેશ થાય છે. આ મંદિર વિશ્વના સૌથી વધુ મુલાકાત લેવાયેલા ધાર્મિક સ્થળોમાંનું એક છે, જે વાર્ષિક આશરે ૨૪ મિલિયન ભક્તોને આકર્ષે છે.  સરેરાશ દૈનિક યાત્રાળુઓની સંખ્યા 60,000 થી વધુ હોય છે, અને વાર્ષિક બ્રહ્મોત્સવ, વૈકુંઠ એકાદશી અને અન્ય તહેવારો અને રજાઓની મોસમ દરમિયાન આ સંખ્યા એક લાખને વટાવી જાય છે.